میزگرد آسیب شناسی شعر مهدوی(انتظار)

_________________________________________________________________________

آسیب شناسی شعر مهدوی

اشاره:

در نشست پاسداشت چهاردهمین سال فعّالیت موعود، بخش ویژه ای نیز به شعر انتظار اختصاص یافت. در این گفت وگوی کوتاه، صمیمی و شاعرانه ـ تعدادی از شاعران برجسته ی کشور که دارای آثاری در موضوع شعر آیینی و شعر انتظار هستند ـ درباره ی معنای شعر و شاعر و همچنین چگونگی شعر انتظار، به تبادل نظر پرداختند.

شاعران حاضر عبارت بودند از: آقایان ابوالقاسم حسینجانی (شاعر نامدار و سراینده ی شعر: «جاده و اسب مهیاست، بیا تا برویم»)، رضا اسماعیلی (شاعر و منتقد ادبی)، عبدالرّحیم سعیدی راد (شاعر، نویسنده) و آقای رفیعی (نویسنده، مترجم و پژوهشگر).

علی محمد رفیعی: رسالت شعر و شاعر

در مقدّمه آقای سید علی محمّد رفیعی که خود از نویسندگان و پژوهشگران شناخته شده روزگار ماست، گفت:

می خواهیم درباره شعر انتظار و انسان منتظر صحبت کنیم. من برای مقدّمه، تعریفی از شعر و ویژگی های شعر ارائه می کنم و بعد پرسشی را از دوستان عزیز خواهم داشت. در یک جمله شعر، هنر است. هنر نیز پدیده ای است مرکب از دو چیز: اوّل خلاقیت و دوم زیبایی. اگر خلاقیت باشد ولی زیبایی نباشد، چیزی است شبیه اختراع که اختراع لزوماً زیبا نیست. امّا اگر زیبا باشد و خلاقیت در آن نباشد، تقلید است مثل دستگاه چاپ که یک تصویر را تکرار می کند. در این میان ادبیات هنر است و هنر زبان است مثل نقاشی که هنر رنگ و خوشنویسی که هنر نگارش و موسیقی که هنر صدا و مجسّمه سازی که هنر حجم است. ادبیات هنر زبان است؛ یعنی: کار خلّاقانه زیبا در زبان است. شعر، گونه ای از ادبیات است؛ ادبیات مبتنی بر تخیل. به قول قدما ماده شعر خیال و تخیل است یعنی شعر، کار خلّاقانه زیبایی در زبان است بر پایه تخیل. می دانید که انسان یک قوه و نیرو به نام خیال و تخیل دارد که از وظایف این قوه این است که در تصاویر و احکامی که ذهن ما از جهان خارج گرفته، تصرف می کند و باعث تغییر در آن می شود یعنی مثلاً مفهوم سر را از جهان خارج می گیرد و بعد می تواند انسانی را با دو سر تصور کند. می تواند گلی را تصور کند که از کوه بزرگ تر است. از وظایف قوه تخیل این است که در تصویرهایی که ما از جهان خارج گرفته ایم یا در روابطی که از جهان خارج گرفته ایم تصرف می کند. شعر که مادّه اش خیال است به قول قدما، از نظر تخیل باید سه ویژگی داشته باشد: خیال خیز باشد یعنی این شعر از تخیل شاعر برخاسته باشد. خیال افکن باشد یعنی خیال را به مخاطب انتقال دهد و خیال انگیز باشد یعنی در ذهن مخاطب هم تخیل را برانگیزاند. البتّه چون شعر قالب هایی داشته، بعداً وزن و قافیه و تقطیع و چیزهای دیگری به آن اضافه کرده اند که جزء تعریف شعر نیستند، گرچه تعاریفی از شعر بعداً ارائه شد که شعر را تنها امری دانستند که دارای وزن و قافیه باشد حتّی اگر خیال نقشی درآن نداشته باشد. البتّه این تعاریف پر از اشکال هستند در تعریفی دیگر نیز، شعر را کلامی می دانند که دارای وزن و قافیه و تخیل باشد. به هر حال از لحاظ منطقی، شعر است که فقط در آن عنصر تخیل به کار رفته باشد. با این تعریف، حال سؤالی از دوستان داریم که آیا شعر اصلاً رسالتی دارد یا نه؟ و اگر دارد با توجّه به اینکه تکلیف انسان منتظر امروز، این است که اوّل به نقد وضع موجود بپردازد و دوم زمینه سازی و کوشش برای حرکت در جهت وضع موعود داشته باشد، حال بفرمایید

ابوالقاسم حسینجانی: شعر انتظار، شعر تفکر و شعور است

وظیفه شعر چیست و ویژگی های شعر انتظار و شاعر انتظار چیست؟

آقای ابوالقاسم حسینجانی: در فرصت کوتاهی که همه ما برای زندگی داریم و اینجا نیز نمونه و برشی از زندگی است شاید نشود بدون برنامه و زمان بندی کاری کند. اینکه شعر چیست و رسالت ما چیست؟ انسان اصلاً کیست؟ همه اینها به انسان بر می گردد و شعر هم برش و جلوه ای از زبان و بیان است. انسان چه وظیفه ای دارد؟ بعد می فهمیم که شعر چه وظیفه و رسالتی دارد و شاعر کیست و انسان کیست؟ انتظار چیست؟ من فکر می کنم شعر انتظار همان «شعر اعتراض» است. شعری که انسان را به جهان بیاورد و با جهان آشنا کند و او را متوجّه کمبودهایش کند و بر او انگیزه و عشق و حرکت و انرژی بدهد، این شعر شعر انتظار است. اگر چه در آن ظاهراً از مهدی(ع) و دین حرفی زده نشده باشد. مثلاً حافظ وقتی می گوید:

بر سر آنم که گر ز دست برآید

دست به کاری زنم که غصه سر آید

به نظر من، این شعر انتظار است. هر جایی که تلنگری ایجاد شود و انسان را متوجه کند که تو معطّلی و این کاری که می کنی زندگی نیست و تو چیز دیگری هستی، این شعر انتظار است؛ یعنی انتظار و چشم داشت او را بالا آوردن. من نکته ای را می خواهم تأکید کنم که انسان، مخصوصاً در موضوع فراگیر اعتقادی و ایمانی خودش نمی تواند به صورت محلّی و منطقه ای پیروز شود. اتّفاقاً حضرت صاحب الزّمان(ع) دقیقاً همین مأموریت را دارند. امام علی(ع) در مدینه و در کوفه، در جزء و برشی از جهان نتوانستند حرف خودشان را جهانی کنند و به پیروزی برسند، امام حسن و امام حسین(ع) و بقیه ائمّه هم همین طور و همه انبیا هم همین طور بودند. ما وقتی می توانیم پیروز شویم که جهانی شویم و جهانی فکر کنیم و همه چیز و همه ابعادمان را در نظر بگیریم. بخشی از صحبت امیرالمؤمنین(ع) را می خواستم مطرح کنم، در خطبه 229 نهج البلاغه می فرماید وضعیت موجود شما، این است که شما کوچک هایتان را به کار گرفتید، از همدیگر فاصله گرفتید و به این دلیل به این وضعیت رسیدید که نگاهتان کوچک و حقیر و زبون است و آنهایی را که نگاه های کوچک دارند، به کار گرفته اید. اینها نمی توانند مسایل شما را حل کنند. اوّلین قدمی که باید برداریم برای اینکه راه حل پیدا کنیم این است که مسأله خود را بشناسیم. وقتی مسأله انتظار را شناختیم، می توانیم برایش راه حل ایجاد کنیم. در یک کلمه، شعر انتظار در واقع همان تفکر، شعور، فهم، زبان و بیان انتظار است. اگر نفهمیم در چه وضعی هستیم، و به کجا می خواهیم برسیم، هرگز به هیچ کجا نخواهیم رسیم. این، شعر انتظار است:

همواره

راه هست

این جاده

رفتنی ست

باید به راه رفت

باید که کار کرد

امّا،

چیزی که گفتنی ست

ـ چیزی که گفته نیست ـ

چیزی نگفتنی ست:

با صدهزار راه

ـ با صدهزار چاه ـ

باید چه کار کرد؟!

[یعنی با سردرگُمی ها و سرگردانی ها نمی شود به جایی رسید!]

سال نوری

در چاله یی تا چشم کار می کند: سیاه!

ـ در سیاه چاله ـ

گیر کرده است،

باز هم که

آفتاب

دیر کرده است

سیاه چاله، همین وضعیتی ست که در آنیم. از اینجا باید بیرون بیاییم؛ و آن گاه، تا زمان را بفهمیم. کسی که زمان را نفهمد، هرگز امام زمان(ع) را نخواهد فهمید.

رضا اسماعیلی: شعر انتظار، شعر اعتراض است

آقای رضا اسماعیلی: یکی از مؤلفه های شعر انتظار را برادر عزیزم آقای حسینجانی مطرح کردند که همان اعتراض بود، یکی از محورهای برجسته شعر انتظار، اعتراض است. حالا من به بُعد دوم اشاره می کنم. اگر به قضیه در سطح کلان تر نگاه کنیم، شعر آیینی یا شعر مذهبی، حال هر اسمی بخواهیم بر آن بگذاریم (مناقشه ای در عنوان آن نداریم) شعر اندیشه و بیداری است. شعری است که ما را از رخوت، رکود و ایستایی باز می دارد و به تحرّک، پویایی و حرکت دعوت می کند. نمونه بسیار برجسته ای از شاعران انتظار در ادبیات هزار ساله پارسی، حضرت لسان الغیب، حافظ شیرازی است که شعر او شعر انتظار است. امّا بعد دوم که من می خواهم مطرح کنم «آسیب شناسی دین در شعر انتظار» است. بعد از پیروزی انقلاب، متأسفانه در ادبیات آیینی و معاصر به این آفت مبتلا شده ایم که ادبیات آیینی ما تبدیل به ادبیات ستایشی شده است؛ مدح و منقبت صِرف، با اینکه ضرورت دارد که بسیاری از معضلات جامعه دینی را با استفاده از بیان هنری و ابزار شعر بیان کنیم. حافظ در زمان فتنه مغول که نفاق و ریا و دورویی بیداد می کرد، با تمام تنگناها و محدودیت ها با استفاده از بیان هنری دین را آسیب شناسی کرد:

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند

چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند

بیانی از این تند و تیزتر و آتشین تر پیدا نمی شود که حتّی در زمان ما شاعران می ترسند به این شیوه شعر بگویند. یا:

ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم

یا:

مکن به فسق مباهات و زهدهم مفروش.

یکی از مضامین برجسته شعر انتظار «آسیب شناسی» دین است. شاعران آیینی ما باید در این بُعد کار کنند.

یکی در سطح جهان، ناراستی ها، پلشتی ها، زشتی ها نامردی ها و نامردمی هایی که در سطح جهان است و ما شاهد و ناظر این بی عدالتی ها و تبعیض ها هستیم. در شعر شاعران ما این امور به صورت برجسته روایت و بازگو شده است و ما در همنوایی با مردم مظلوم جهان، مغضوبین [قدرت های حاکم بر] جهان و کسانی که زیر بار ظلم و ستم هستند، توانسته ایم سربلند از این عرصه بیرون بیاییم، ولی در حوزه دین شناسی و معرفت دینی و تعمیق آن باید کار کنیم.

از نمونه های برجسته شاعران آیینی در زمان ما، شاعر معاصر، طاهره صفّارزاده هستند. خانم صفّارزاده شاید به آن معنا که مورد نظر ماست، شعرهای ستایشی، که در مدح و منقبت ائمّه معصومین(ع) باشد، در آثارش کمتر یافت شود ولی محور اصلی یعنی آسیب شناسی دین، که اعتراض به وضع موجود و حرکت به سمت وضع موعود است در آثار خانم صفّارزاده قابل رصد و ردیابی است. به عنوان مثال، شعری را که برای حضرت موعود گفته اند، برای شما می خوانم:

همیشه منتظرت هستم

بی آنکه در رکود نشستن باشم

بنابراین کسی که منتظر است باید همیشه حالت آماده باش و حالت بسیج داشته باشد.

همیشه منتظرت هستم

چونان که من

همیشه در راهم

همیشه در حرکت هستم

در بحث انتظار، ایستایی و توقف جایی ندارد. انسان منتظر همیشه باید برای پیوستن به قیام جهانی حضرت موعود آماده باشد.

همیشه در مقابل

یعنی همیشه آماده نبرد و مقابله.

مثال دیگر از شاعران شعر اعتراض شاعر معاصر، علی رضا قزوه است. شعری را از ایشان می خوانم، (تاریخ سرودن شعر را نمی دانم.):

پر طاووس فتاده است به دست مگسان

کو سلیمان که نگین گیرد از هیچ کسان

آفتابا شب ظلمانی ما را بشکن

مهربانا مه خورشیدی ما را برسان

من بسیاری از مضامینی را که در شعر انتظار قابل ردیابی است استخراج کرده ام که فرصت طرح آنها نیست.

در پایان انتظارسروده ای را تقدیم عزیزان می کنم:

مولای عشق ! حال زمین و زمان بد است
آلوده ست آب و هوا ، آسمان بد است

از حال و روزمان ، تو چه می پرسی ای عزیز ؟
پنهان نمی کنم ، به خدا حالمان بد است

آدم ؟ قسم به نور تو ! « آدم » نمی شویم
همسفره ایم با هوس و نانمان بد است

ما همچنان به حال هبوطیم و در سقوط
آری ، قبول ، پله ی این نردبان بد است !

از شش جهت امام زمان می کند ظهور !
دارم یقین که آخر این داستان بد است

در ذات خویش ، حضرت اسلام کامل ست
باور کنیم ، ذات مسلمانمان بد است

از چشم مهربان تو افتاده ایم ما
افتادن از نگاه شما ، بی ُگمان بد است

پشت سر شما و خدا بد ... چقدر بد ؟!
ما را ببخش ، حضرت جان ! کارمان بد است

کوچک ترم از آن که بگویم بیا و یا ...
خط و نشان برای امام زمان بد است

جان کلام : این که شما حی و حاضری
ما غایبان منتظریم و « همین » ! بد است

عبدالرحیم سعیدی راد: شعر انتظار و «خودسازی»

من صحبتم را با یک شعر آغاز می کنم:

اخبار 20:30 سرخ است

اخبار 21 زرد

اخبار 22 سفید

اخبار بی بی سی بنفش

اخبارِ... اخبارِ... اخبارِ...

تا کی باید پای این تلویزیون منتظر باشم

پس کی خبر آمدنت را اعلام می کنند،

موعود من؟!

من به دو ـ سه نکته اشاره می کنم. در مورد شعر آیینی و شعر انتظار بین شعرا و آنها که سروده هایی دارند و ارادت خود را به حضرت(ع) ابراز می کنند، دو بحث وجود دارد. بعضی سروده هایشان فقط عرض ارادت است و از شعریت فاصله گرفته و عدّه ای هم آنچنان در پرده شعر می گویند که آن شعر را به هر کس دیگری ـ غیر از ائمّه(ع) ـ هم می توان نسبت داد که این خودش یکی از ضعف هاست و جا دارد که دوستان اهل قلم و منتقد، راجع به شعر آیینی جدی تر بحث کنند و راه را بهتر نشان دهند. این یک نکته، که جای شعر آیینی در نقد ادبیات ما خالی است. حال چرا وارد نمی شوند، شاید به خاطر رودربایستی یا اهمال باشد (یعنی بگوییم طرف، احساسات خود را بیان کرده است) امّا اگر قرار باشد که شعری گفته شود که در شأن مولایمان باشد باید آن شعر هم طوری باشد که قابل عرضه باشد.

دوم وظیفه ای که همه ما داریم، وظیفه «خودسازی» است. آقای حسینجانی اشاره خوبی داشتند، ما ـ یعنی هر که ادّعای لقب شاعری را دارد ـ هر چه بتوانیم خودمان را تقویت کنیم، همان تقویت در آثارمان نیز جلوه پیدا می کند. این طور هم نیست که کسی یک شبه بنشیند و به مناسبتی بخواهد شعری بگوید. اگر شعری گفته شود آن شعر قطعاً ارزش شعریت را نخواهد داشت جز یک پوسته ظاهری از شعر نخواهد بود. امّا اگر طرف بتواند خود را تقویت کند و خودش را با مولای خود عجین کند به همان ترتیب هر شعری هم بگوید حتّی شعر عاشقانه، باز آن ابراز ارادت خودش را نشان خواهد داد.

برای رفع خستگی، خاطره ای نیز نقل می کنم از یکی، دو سال پیش با جمعی از شعرا به پاکستان و هند رفتیم. در این سفر که از شعرای برجسته کشور همراه ما بودند، در هند به یکی از معابد سر زدیم. موقع بازدید گفتند که یا بیرون بروید یا داخل بمانید، می خواهند درها را ببندند و مراسم خود را اجرا کنند. ما هم که برای بازدید رفته بودیم، ماندیم که مراسم را ببینیم. در مراسم یک چهره خیلی برای ما جلب نظر کرد و آن، پیر آنجا بود، بعد از اتمام مراسم دم در صحبت می کردیم، جوانی آمد و پرسید از کجا آمدید و برای چه آمدید؟ وقتی فهمید که ما شاعر هستیم با تعجّب گفت همه شما شاعرید؟ گفتیم: بله. گفت اجازه می دهید ما شما را پیش بزرگمان ببریم. گفتیم: ببر. به دنبالش رفتیم تا به محدوده ای رسیدیم که باید اجازه می گرفت. او رفت و بعد از مدّتی آن پیر معبد دوان دوان آمد و وقتی به ما رسید سرتا پا عرق شده بود. گفت: این پسر می گوید همه شما شاعرید. گفتیم: بله، این طبیعی است، کشور ما ایران شاعران زیادی دارد و این یک جمع دوازده نفره است. مکثی کرد و گفت: خورشید خیلی بالاست امّا شاعر بالاتر از خورشید است به واسطه ارتباطی که با غیب دارد. به نکته ای در آخر اشاره کرد. گفت: ما و شما در یک نقطه با هم مشترکیم. ما هم اعتقاد داریم که «او» می آید. یکی از دوستان گفت: امام زمان؟ گفت: نه. کسی لقب دیگری از آقا گفت. گفت: نه. من گفتم: مهدی؟ تا کلمه «مهدی» را شنید یکباره گل از گلش شکفت. گفت: OK و ادامه داد: ما هم اعتقاد داریم که آن مصلح جهانی می آید و همه ما را از ظلم و جوری که به بشریت روا داشته می شود نجات خواهد داد.

سرانجام، این محفل شاعرانه انتظار با شعری از شادروان صفّار زاده که توسط آقای رفیعی قرائت شد، به پایان رسید:

شاعر باید شاعر به واقعه هستی باشد

و نبض واقعه هستی باشد.

مجله موعود مهر ماه سال 1388 ، شماره 104
شعر انتظار و انسان منتظر

http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/4227/7775/98715/